Дар доираи “Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон”, ки соли гузашта барои давраи то соли 2040 қабул шудааст, кишвари мо дар ин самт қадамҳои мушаххас мегузорад. Ҷорӣ намудани зеҳни сунъӣ метавонад як самти муҳими дигари ҳамкории умедбахш дар доираи SPECA дар солҳои оянда бошад. Мо пешниҳод менамоем, ки дар пойтахти Тоҷикистон Маркази рушди зеҳни сунъии СПЕКА таъсис дода шавад.
ЭМОМАЛӢ РАҲМОН
МУҚАДИМА. Ҳуши сунъӣ (ҲС) ё зеҳни сунъӣ як соҳаи илми компютерӣ мебошад, ки ба эҷоди системаҳо ва барномаҳои қобилияти иҷрои вазифаҳои одатан ба зеҳни инсонӣ хос, машғул аст. Ин вазифаҳо метавонанд омӯзиш, ҳалли масъалаҳо, шинохти нутқ ва қабули қарорҳоро дар бар гиранд. Ҳадафи асосии ҲС таҳия ва татбиқи алгоритмҳо ва моделҳое мебошад, ки ба мошинҳо имкон медиҳанд муҳити атрофро дарк кунанд ва мувофиқи он амал намоянд.
Мафҳуми ҲС аввалин бор дар соли 1956 дар конфронси Дартмут пешниҳод шуд. Аз он замон инҷониб, ҲС ба таври назаррас рушд ёфта, ба соҳаҳои гуногуни ҳаёти инсонӣ ворид гардид. Имрӯзҳо, ҲС дар соҳаҳои тандурустӣ, молия, нақлиёт, маориф ва дигар бахшҳо истифода мешавад.
ҲС солҳои охир бо суръати бениҳоят зуд рушд карда истода, дар панҷсолаи охир на камтар аз 10 моделҳои пурқувваттарин омӯзонда ба истифода дода шудаанд.
Дар поён якчанд моделҳои маъмултаринро мисол оварда оиди онҳо маълумот пешниҳод мекунем:1. GPT-4 аз Open AI
GPT-4 (Generative Pre-trained Transformer 4) модели забонии бузурги OpenAI мебошад, ки дар моҳи марти соли 2023 муаррифӣ шуд. Ин модел қобилияти тавлиди матнҳои мураккабро дорад ва дар барномаҳои гуногун, аз ҷумла ChatGPT, истифода мешавад. GPT-4 дар асоси маълумоти васеъ омӯзиш ёфта, метавонад дар вазифаҳои гуногуни забонӣ, аз ҷумла тарҷума, навиштани матн ва ҷавоб додан ба саволҳо, истифода шавад.
GPT-4o (“o” барои “omni”) версияи такмилёфтаи GPT-4 мебошад, ки дар моҳи майи соли 2024 аз ҷониби OpenAI пешниҳод шуд. Ин модел қобилияти кор бо матн, тасвир ва овозро дорад, ки онро дар барномаҳои гуногун, аз ҷумла ChatGPT, истифода мебаранд. GPT-4o бо суръати баландтар ва арзиши камтар дар муқоиса бо версияҳои қаблӣ фарқ мекунад.
2. DALL-E аз Open AI
Модели тавлиди тасвир аз матн мебошад, ки аз ҷониби OpenAI таҳия шудааст. Версияи аввал дар соли 2021 ва DALL-E 2 дар соли 2022 муаррифӣ шуданд. DALL-E 3, ки дар моҳи октябри соли 2023 пешниҳод шуд, қобилияти фаҳмидани матн ва тавлиди тасвирҳои мураккабро дорад. Матне, ки модел аз он тасвир(расм)-ро месозад “Промпт”(prompt) ном дорад. Ин модел дар барномаҳои гуногун, аз ҷумла Bing Image Creator ва Microsoft Designer, истифода мешавад.
3. Google Gemini аз Google Ai Studio
Gemini модели забонии бузурги мултимодалӣ мебошад, ки аз ҷониби Google DeepMind дар декабри соли 2023 муаррифӣ шудааст. Он вориси моделҳои LaMDA ва PaLM 2 мебошад ва дар се андоза: Nano, Pro ва Ultra пешниҳод мешавад. Gemini барои вазифаҳои гуногуни забонӣ ва мултимодалӣ истифода мешавад. Gemini низ дар асоси дигар моделҳои ҲС дар асоси промпт кор мекунад. Ҳамчунин дар моделҳои махсус(premium)-и ин ҲС функсияҳои навин аз қабили “Ҷустуҷӯ” ва “Муҳокимаронӣ” дохил карда шудаан. Функсияи “Ҷустуҷӯ” дар асоси промпти дохилкардашуда тамоми шабакаҳои интернетиро ҷустуҷӯ карда маълумоти заруриро пешниҳод менамояд. Фуксияи “Муҳокимаронӣ” бошад ба ҲС имконият медиҳад то промпт дақиқ тадқиқ карда шуда, фикрҳои хусусии ҲС ташкил карда шаванд. Аз ҷиҳати тадқиқи матн, кодинг ва ҳалли масъалаҳои математикӣ Gemini 2.5 pro дар байни моделҳои дигар ширкатҳо ҷойи аввалро ишғол мекунад. Ҳамчунин Google модели “Gemini Live”- ро дар охири соли 2024 пешниҳод намуд, ки ба ҲС имконият медиҳад, ки атрофро бинад, таҳқиқ кунад, маълумот ва тавсия диҳад. Ба ибораи дигар акнун ҲС метавонад дунёро бинад.
4. Claude AI аз Anthropic
Claude AI як ёвари зеҳнии сунъӣ мебошад, ки аз ҷониби ширкати Anthropic таҳия шудааст. Ин ёвар барои иҷрои вазифаҳои гуногун, аз ҷумла навиштан, таҳқиқот, барномасозӣ ва ҳалли масъалаҳои математикӣ тарҳрезӣ шудааст. Claude барои муоширати табиӣ ва фаҳмо бо корбарон сохта шудааст ва метавонад дар вазифаҳои гуногун кӯмак расонад.
Версияи аввалини Claude дар моҳи марти соли 2023 муаррифӣ шуд. Аз он замон инҷониб, Anthropic моделҳои гуногуни Claude-ро таҳия кардааст, ки ҳар яке барои вазифаҳои мушаххас мутобиқ карда шудаанд.
Дар моҳи июни соли 2024, Anthropic модели Claude 3.5 Sonnet-ро муаррифӣ кард, ки дар иҷрои вазифаҳои мураккаб ва фаҳмиши забон натиҷаҳои беҳтар нишон дод.
5. Qwen AI аз Alibaba
Qwen (бо номи пурраи Tongyi Qianwen) як силсилаи моделҳои бузурги забонӣ мебошад, ки аз ҷониби Alibaba Cloud таҳия шудааст. Ин моделҳо барои фаҳмиш ва тавлиди забони табиӣ, инчунин вазифаҳои гуногуни зеҳнии сунъӣ тарҳрезӣ шудаанд. Qwen ҳамчун як платформаи кушодаасос пешниҳод шуда, ба таҳиягарон ва муҳаққиқон имкон медиҳад, ки онҳоро барои ниёзҳои худ мутобиқ созанд. Qwen бори аввал дар соли 2023 муаррифӣ шуд ва аз он замон инҷониб такмил ёфтааст. Дар моҳи январи соли 2025, Alibaba модели Qwen 2.5-Max-ро пешниҳод кард, ки бо моделҳои пешрафтаи рақибон, аз ҷумла DeepSeek ва Meta, рақобат мекунад. Ҳамчунин, дар моҳи апрели соли 2025, интизор меравад, ки версияи навшудаи Qwen 3 пешниҳод шавад. Моделҳои Qwen дар озмоишҳои гуногун нишон доданд, ки онҳо метавонанд бо моделҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ рақобат кунанд. Масалан, Qwen-72B дар озмоишҳои забонӣ ва мантиқӣ натиҷаҳои беҳтар аз LLaMA2-70B нишон дод ва дар баъзе ҳолатҳо бо GPT-3.5 баробарӣ кард. Ҳамчунин, ногуфта намонад, ки моделҳои Qwen дар соҳаи кодинг яке аз беҳтарин моделҳо ба ҳисоб мераванд.
ТАЪСИРИ ҲС БА ИҚТИСОДИ РАҚАМӢ ВА МУҲОСИБОТ
Дар замони муосир, ҳуши сунъӣ (ё худ AI) ба як унсури ҷудонопазир дар рушди иқтисоди рақамӣ табдил ёфтааст. Ин технология на танҳо тарзи кору зиндагии одамонро тағйир медиҳад, балки ба равандҳои муҳими иқтисодӣ ва муҳосибот таъсири бузург мерасонад.
Бо ворид шудани ҳуши сунъӣ ба бахши иқтисоди рақамӣ, тарзи идоракунии равандҳо ва қабули қарорҳо куллан дигаргун мешавад. AI метавонад дар як муддати кӯтоҳ маълумоти бузургро таҳлил кунад ва натиҷаҳои мушаххас пешниҳод намояд. Барои мисол, як ширкати савдои электронӣ метавонад бо истифода аз алгоритмҳои AI рафтори харидоронро таҳлил кунад ва бар асоси он, маҳсулотҳои мувофиқро тавсия диҳад. Ин ба афзоиши фурӯш ва беҳтар шудани хизматрасонӣ оварда мерасонад.
Дар баробари ин, ҳуши сунъӣ имкон медиҳад, ки бисёре аз равандҳои такроршавандаи меҳнатӣ ба таври автоматикӣ иҷро шаванд. Ин на танҳо вақти инсонро сарфа мекунад, балки хатогиҳои эҳтимолиро низ коҳиш медиҳад. Мисолан, дар соҳаи муҳосибот, ки ҳисобу китоб ва таҳлили молиявӣ нақши калидӣ доранд, AI метавонад дар муддати хеле кӯтоҳ ҳисоботҳои мураккабро омода кунад ва дар муайянсозии ҳолатҳои ғайримуқаррарӣ, масалан тақаллуб ё иштибоҳоти муҳосибӣ, кӯмак расонад.
Муҳосибон, ки қаблан асосан бо ворид кардани рақамҳо ва таҳияи ҳисобот машғул буданд, акнун бештар ба таҳлили стратегӣ ва қабули қарорҳо машғул мешаванд. Зеро вазифаҳои техникиро системаҳои AI иҷро мекунанд. Ин тағйирот на танҳо касби муҳосибро дигар мекунад, балки ба тамоми муҳити корӣ таъсир мерасонад.
Аз ҷониби дигар, бо афзоиши истифодаи AI, бозор ба мутахассисоне ниёз дорад, ки ҳам дар фанҳои иқтисодӣ ва ҳам дар соҳаи технологияи иттилоотӣ дониши кофӣ доранд. Яъне, тағйироте, ки ҳуши сунъӣ ба миён меорад, на танҳо имкониятҳои нав фароҳам месозад, балки талаботи нав ба кадрҳоро низ ба вуҷуд меорад.
НАҚШИ ПЕШВОИ МИЛЛАТ ЭМОМАЛӢ РАҲМОН ДАР РУШДИ ҲС
Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар рушди ҳуши сунъӣ (AI) дар Тоҷикистон нақши калидӣ доранд. Дар соли 2022, бо ташаббуси эшон Стратегияи миллии рушди ҳуши сунъӣ то соли 2040 қабул гардид, ки ҳадафи он расидан ба саҳми 5% AI дар ММД кишвар мебошад.
Дар доираи ин стратегия, лабораторияи маҳаллии AI—zehn.ai—алгоритми zGAN-ро таҳия намуд, ки барои тавлиди додаҳои сунъӣ ва беҳтарсозии моделҳои AI истифода мешавад. Ин алгоритм дар соҳаи баҳодиҳии қарзӣ татбиқ шуда, дар беш аз 30 бонк дар 10 кишвари ҷаҳон истифода гардидааст.
Илова бар ин, дар моҳи январи соли 2025, Президенти Тоҷикистон солҳои 2025-2030-ро ҳамчун “Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия” эълон намуданд, ки яке аз самтҳои асосии он рушди ҳуши сунъӣ ва ҳамгироии он ба иқтисод ва идоракунии давлатӣ мебошад.
Дар арсаи байналмилалӣ, Тоҷикистон таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон дар Созмони Милали Муттаҳид ташаббуси қабули қатъномаи махсус оид ба нақши ҳуши сунъӣ дар рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва тезонидани татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор дар Осиёи Марказиро пешниҳод намуд.
Ҳамин тариқ, бо роҳбарии Пешвои миллат, Тоҷикистон қадамҳои муҳимеро дар самти рушди ҳуши сунъӣ гузошта, барои ҳамгироии он ба иқтисод ва ҷомеа заминаҳои устувор фароҳам овардааст.
ХАВФҲОИ ҲС
Хавфҳои ҳуши сунъӣ (ҲС) метавонанд ҷанбаҳои гуногунро фаро гиранд. Дар зер баъзе аз муҳимтаринашон оварда мешаванд:
• Аз даст рафтани ҷойҳои корӣ
Бо истифодаи ҲС дар истеҳсолот, хизматрасонӣ ва дигар соҳаҳо эҳтимоли ҷойивазкунии инсонҳо бо мошинҳо зиёд мешавад, ки метавонад ба бекорӣ оварда расонад.
• Кам шудани махфият
Системаҳои ҲС метавонанд маълумоти шахсиро ҷамъоварӣ ва таҳлил кунанд. Агар ин маълумот нодуруст истифода шавад, ҳуқуқи шахсӣ ва махфият зери хатар мемонад.
• Тасмимҳои нодуруст ва табъиз
Агар моделҳои ҲС бо маълумоти ғалат ё яктарафа омӯзонда шаванд, метавонанд тасмимҳои нодуруст гирифта, ба табъиз ва беадолатӣ оварда расонанд (масалан, дар қабули қарорҳои судӣ ё интихоби корманд).
• Хатари истифодабарии нодуруст
ҲС метавонад дар ҷангҳо, терроризм, ё ҷосусии рақамӣ истифода шавад, ки ба амнияти ҷаҳонӣ таҳдид мекунад.
• Масъулият ва назорат
Дар ҳолати хатои системаҳои ҲС, муайян кардани шахси масъул (барномасоз, ширкат, ё истифодабаранда) душвор аст.
• Вобастагии аз ҳад зиёд ба технология
Истифодаи доимии ҲС метавонад малакаҳои инсонӣ (фикрронӣ, таҳлил, хотир) суст кунад ва вобастагӣ ба технология зиёд гардад.
Хулоса: Ҳарчанд ҳуши сунъӣ имкониятҳои фаровон фароҳам меорад, бояд таҳти назорати қатъӣ ва бо масъулияти баланд истифода шавад, то хавфҳои эҳтимолӣ коҳиш ёбанд.
Хулоса: Ҳарчанд ҳуши сунъӣ имкониятҳои фаровон фароҳам меорад, бояд таҳти назорати қатъӣ ва бо масъулияти баланд истифода шавад, то хавфҳои эҳтимолӣ коҳиш ёбанд. Аммо истифодаи дурусти ҲС метавонад дунёи иқтисодиёт ва илмро иваз намуда, раванду рафти корро бевосита битезонад.
Сайфуллозода Муҳаммад – донишҷӯйи ихтисоси баҳисобгирии бухгалтерӣ, таҳлил ва аудити ДМТ
